De Traptrede: een troonrede voor onze kleinkinderen

Tegenover de Troonrede plaatst LaatBloeien een Traptrede. Een stap omhoog, richting een bloeiende samenleving met een economie die niet draait om groei.

Geachte samenlevers,

Er gaan veel dingen goed in Nederland. Uit metingen van het CBS blijkt dat het onderling vertrouwen is gestegen en de discriminatie is afgenomen. Toch ligt op Prinsjesdag de nadruk op koopkracht en economische groei. Dit leidt af van iets belangrijkers: een gelukkige bevolking en een gezonde planeet. Dat vraagt om een economie als middel, niet als doel op zich. Alleen samen beklimmen we de trap naar zo’n samenleving. Wij nemen alvast de eerste trede.

Verslaafd aan groei

De groei van de Nederlandse economie wordt gemeten met het bruto binnenlands product (bbp). De voorspelling is dat onze economie komend jaar met zo’n 2,6 procent groeit. Maar een groeiend bbp betekent niet per se een bloeiende samenleving.

Het is vreemd dat we in het bbp alleen de economische waarde van een activiteit meetellen, zonder daar de veroorzaakte schade vanaf te trekken. Zo rekenen we onszelf rijk. Gasboringen, ontbossing en plastic soep krikken het bbp op. De economie groeit! Activiteiten zonder marktwaarde worden in het bbp zelfs helemaal genegeerd, zodat mensen die stoppen met roken, of die betaald werk inruilen voor mantelzorg, de groei afremmen en onze economie lijken te hinderen. Ook de waarde van gezondheid, scholing en veiligheid telt niet mee in de omvang van onze economie. Vandaar dat we de salarissen van verpleegkundigen, leerkrachten en politieagenten maar niet kunnen zien als een renderende investering, alleen als kostenpost.

We zijn verslaafd aan eenzijdige groei. Het gevolg van die verslaving is dat Earth Overshoot Day dit jaar al op 1 augustus viel. Toen al hadden we de hoeveelheid grondstoffen verbruikt en CO₂ uitgestoten die de aarde in heel 2018 aan kan. We groeien de aarde kapot. En die groei zorgt niet per se voor meer bestaanszekerheid. De groei wordt niet eerlijk verdeeld. Acht procent van de Nederlandse huishoudens leeft in armoede. Een groot deel van de rijkdom komt terecht bij een kleine elite. En intussen mondt de angst dat anderen profiteren van ‘onze’ welvaart uit in een onmenselijk vluchtelingenbeleid.

Een houdbaar belastingsysteem

De kernvraag is: hoe verschuiven we de aandacht van een economie die groeit naar een samenleving die bloeit? Hoe maken we van onze economie een middel in plaats van een doel op zich? Ons belastingsysteem vormt een van de sleutels. Dat systeem hebben we nu niet slim ingericht. Want we belasten activiteiten die waarde toevoegen, zoals werk. En we ontzien activiteiten die waarde onttrekken, zoals het uitputten van hulpbronnen en het oppotten van kapitaal.

Het is hard nodig om dit plaatje om te draaien. Om toe te werken naar belastingen die het onttrekken van waarde ontmoedigen, en werk ongemoeid laten. Dat kan door alle arbeidsbelastingen (inclusief winstbelastingen en BTW) te verschuiven naar één Belasting op Onttrokken Waarde. Deze BOW belast alle activiteiten die, op wat voor manier dan ook, waarde aan onze planeet en samenleving onttrekken. Van CO₂-uitstoot tot het omzeilen van belastingen door grote bedrijven. Op die manier lóónt het om klimaatneutraal te produceren en consumeren, want zo vermijd je de Belasting op Onttrokken Waarde. Dit forceert een doorbraak naar de kringloopeconomie, waarin kleine ondernemers floreren, grondstoffen circuleren en mens en planeet tot bloei komen.

In die kringloopeconomie kunnen we de luchtvaart niet meer vrijstellen van BTW en brandstofbelasting. Het is jammer, maar vliegen móet veel duurder worden: we halen de klimaatdoelen van Parijs niet doordat we steeds vaker het vliegtuig pakken. De opbrengst kunnen we investeren in korte elektrische vluchten, en hogesnelheidstreinen. Reizen blijft dan goedkoop zolang het klimaatneutraal gebeurt. Want de groene transitie mag niet leiden tot een ‘groene kloof’. De BOW moet zo worden vormgegeven dat zij de ongelijkheid verkleint, en niet vergroot.

Een onvoorwaardelijk basisinkomen

Maar met een nieuw belastingsysteem zijn we er nog niet. We putten niet alleen de aarde uit voor een groeiend bbp, maar ook onszelf. Werkgerelateerde stress en burn-outs blijven toenemen. Depressie wordt volgens de World Health Organisation volksziekte nummer één, en komt voor in alle inkomens- en beroepsgroepen. Het is de keerzijde van onze prestatiemaatschappij die jaagt naar groei.

Tegelijkertijd worden werklozen, die juist graag aan het werk willen, gemangeld in een ingewikkeld systeem van uitkeringen, toeslagen en reïntegratie. Een onvoorwaardelijk basisinkomen voor elke burger maakt het mogelijk dat íedereen verzekerd is van materiële bestaanszekerheid. Ook mensen die hun tijd besteden aan belangrijk werk met weinig marktwaarde – denk aan mantelzorgers, ouders die kinderen opvoeden en vrijwilligers – of mensen die hun baan kwijtraken door robotisering. Experimenten laten zien dat een basisinkomen ontwikkeling, volksgezondheid en ondernemerschap stimuleert, en armoede laat afnemen.

De gelijktijdige afschaffing van allerlei uitkeringen, aftrekposten, premies en subsidies zorgt voor een drastische verkleining van de overheid en uitvoeringsorganen. Tegelijk zorgt het elimineren van alle arbeidsbelastingen voor een ongekende economische dynamiek. Zo kan onze samenleving de kosten van het basisinkomen dragen.

Als we kiezen voor een hoog basisinkomen dat veilig het marktverstorende minimumloon kan vervangen, ontstaat er ook nog eens volledige werkgelegenheid. Meer mensen die wíllen werken, kúnnen dan ook werken, doordat vraag en aanbod van arbeid elkaar dan weer ongehinderd kunnen vinden. En zodra je de handen uit de mouwen steekt neemt direct je inkomen toe. Onbelast: elke euro is er één.

En verder?

De trap naar een bloeiende samenleving kent meer treden dan bestaanszekerheid, ecologie en werkgelegenheid. Het ontstijgen van onze groeiverslaving is niet genoeg. De complexiteit moet ook worden weggesneden uit de zorg, het onderwijs en de politie. Het belangrijke werk van verpleegkundigen, leerkrachten en politieagenten mag niet worden opgeslokt door papierwerk dat alleen zichzelf in stand houdt. Verder moeten we ook in internationale context gaan bouwen aan een eerlijke economie. Onze welvaart mag niet ten koste gaan van de welvaart van anderen. Cruciaal hierbij is gelijkwaardige handel met ontwikkelingslanden, en een eerlijke verdeling van klimaatlasten.

Tenslotte moet de overheid voorop gaan lopen in transparantie en terughoudendheid bij het verzamelen van persoonlijke gegevens. Alleen dan kan zij haar burgers geloofwaardig gaan beschermen tegen de datahonger van grote bedrijven. Dat kan door elke burger het juridisch eigendom van alle persoonlijke data te geven, zodat iedereen zelf kan bepalen welke bedrijven daar toegang toe krijgen, en onder welke condities.

Een Traptrede omhoog
Het zijn geen kleine aanpassingen. Ze vergen een grote transitie die tien jaar beslaat. En al op korte termijn leiden ze tot een heftige verschuiving in de rijksbegroting en kabinetsplannen. Dat hoeft ons niet af te schrikken. Zo kan de 2 miljard die het jaarlijks kost om de dividendbelasting af te schaffen, al direct worden gebruikt om alle huishoudens die onder de armoedegrens leven volledig te compenseren met een eerste basisinkomen.

Op lange termijn levert de vernieuwing van het sociaalfiscale stelsel juist geld op. We bestrijden niet langer symptomen, maar gaan preventief te werk. We voorkómen milieuvervuiling door het onttrekken van waarde te belasten, en een circulaire economie te laten doorbreken. We voorkómen hoge zorgkosten door betekenisvol werk en basiszekerheid te creëren. We elimineren de bureaucratie van ons sociale stelsel, en voorkomen dat multinationals onze welvaart toespelen aan buitenlandse aandeelhouders.

Deze plannen stijgen uit boven de economische eenkennigheid van de Troonrede van vandaag. In onze herziene samenleving wordt de economie weer een middel, in plaats van een doel. Een middel om ons bestaanszekerheid te geven, en ruimte voor een gelukkig en betekenisvol leven. Zo kan Nederland voorop gaan in de zorg voor een gezonde planeet, en een eerlijk verdeling van de welvaart.

Meer lezen

Monitor Brede Welvaart van het CBS