De Traptrede: een troonrede die draait om bloei in plaats van groei

In de troonrede die Koning Willem-Alexander vandaag voorleest, blijven economische groei en koopkracht centraal staan. Onterecht. Want de wereld draait niet om economische groei. Die draait om gelukkige mensen in een gezonde leefomgeving. Tegenover de Troonrede plaatst LaatBloeien daarom, net als vorig jaar, een Traptrede. Een stap omhoog, naar een bloeiende samenleving met een dienende economie.

Geachte samenlevers,

Hoe zullen Nederlanders in 2050 terugkijken op de tijd waarin we nu leven? Kijken zij terug op een periode waarin we bleven streven naar economische groei, terwijl we de planeet onherstelbaar beschadigden? Of zal de huidige tijd gezien worden als hét moment waarop we het roer omgooiden en de bloei van mens en planeet op nummer één zetten?

De troonrede die vandaag wordt uitgesproken in de Ridderzaal vertelt het verhaal van koopkracht en economische groei. Het verhaal van welvaart op korte termijn in plaats van welzijn op lange termijn. In de Traptrede vertelt LaatBloeien een ánder verhaal. Een verhaal over sociale en ecologisch waarde, dat vraagtekens zet bij economische ‘wetmatigheden’. Een verhaal waarin de economie niet als een kip zonder kop doorgroeit, maar dient als middel om samenleving en planeet te laten bloeien. Luister je mee?

Het gaat goed, maar niet goed genoeg

Het verhaal van onze Traptrede is in de kern optimistisch. Want er gaat van alles goed in de wereld. Op wereldniveau vallen er bijvoorbeeld steeds minder oorlogsslachtoffers. Ook leefden er nog nooit zo weinig mensen onder de extreme armoedegrens van 2 dollar per dag. En als kers op de taart leven mensen gemiddeld langer dan ooit.

Om echt in te grijpen, móeten we economische groei ter discussie stellen en het hebben over ontgroeien.

Ons koude kikkerlandje verkeert al helemaal in een luxepositie. Het hoort bij de rijkste landen van de wereld. En voert regelmatig de lijstjes over koopkracht, vrijheid en levensverwachting aan. Toch heeft deze welvaart een belangrijke keerzijde: een extreem grote ecologische voetafdruk. De Happy Planet Index laat zien dat, als iedereen op aarde zou leven als de gemiddelde Nederlander, we 3,6 aardes nodig hebben om in onze behoeftes te voorzien. Hoe gaan we die voetafdruk verkleinen?

Economische groei =/= gezonde planeet

Het antwoord ligt bij de rol die we de economie hebben gegeven in onze samenleving. Op Prinsjesdag is economische groei de meetlat die bepaalt hoe goed het gaat met de samenleving. Terwijl economische groei weinig zegt over de gezondheid van mens en planeet. Kennedy zag het al: een druk bedrijf dat veel vervuilt, betekent goed nieuws voor de economie. Net als de bedrijven die druk bezig zijn die vervuiling weer te fiksen. De economie groeit dubbel zo hard! Bij mensen is het niet heel anders. Millennials die zich een burnout werken, en de psycholoog bezoeken, krikken de economische groei lekker op.

Binnen het bestaande, vastgeroeste systeem kunnen we niet de transitie in gang zetten die mens, samenleving en planeet nodig hebben.

Of kijk naar Brazilië, waar de regering Bolsonaro de bosbranden van de afgelopen maand aanmoedigt. Omdat een stuk grond waar koeien op kunnen scharrelen 20 keer zoveel “waard” is als een stuk bos met dezelfde oppervlakte. De economie groeit erdoor, maar de longen van de aarde gaan in rook op.

Een regering dichterbij huis negeerde het vonnis uit de Urgenda-klimaatzaak dat de overheid verplicht stelt om de klimaatdoelstellingen uit ‘Parijs’ strenger na te leven. Niet gek dus dat Nederland onderaan Europese ranglijstjes bungelt als het gaat om hernieuwbare energie. Ondanks de destructieve keerzijde van groei, blijft het een doel an sich. En Koning Willem-Alexander vertelt vandaag dat de economische groei in Nederland de afgelopen periode weer uitstekend was, namelijk zo’n 2,5%. Maar hij zal zwijgen over wat dat nou eigenlijk betekent.

En groene groei dan? Voorstanders zeggen dat we in principe door kunnen blijven groeien, áls we maar investeren in duurzame technologieën. Maar ook voor de productie van elektrische auto’s putten we zeldzame grondstoffen uit en ‘mijnbouwen’ we de aarde kapot. Om echt in te grijpen, móeten we economische groei ter discussie stellen en het hebben over ontgroeien.

Een nieuw verhaal: wachten tot we een ons wegen

Nederlandse veeboeren geven het goede voorbeeld. Zij zien, beter dan wie ook, de ongelooflijke inefficiëntie van landgebruik en de enorme uitstoot van broeikasgassen door de vleesindustrie. En daarom pleiten ze zélf voor het stapsgewijs opheffen van die vleesindustrie. Radicaal, maar wel een oplossing op systeemniveau. En dat soort systeemveranderingen hebben we nodig.

Je onttrekt waarde aan de samenleving wanneer je grondstoffen verbruikt of CO₂ uitstoot, maar ook wanneer je kapitaal oppot of als bedrijf geld verdient door privacy te schenden.

Want binnen het bestaande, vastgeroeste systeem kunnen we niet de transitie in gang zetten die mens, samenleving en planeet nodig hebben. Stel je daarom eens een alternatief systeem voor. Een systeem waarin we geen belasting heffen over zaken die waarde toevoegen – zoals arbeid. In plaats daarvan heffen we belasting over zaken die waarde ontrékken. Deze Belasting op Onttrokken Waarde (BOW) werkt simpel: hoe meer waarde je onttrekt, des te hoger de belasting. Je onttrekt waarde wanneer je grondstoffen verbruikt of CO₂ uitstoot, maar ook wanneer je kapitaal oppot of als bedrijf geld verdient door privacy te schenden.

Met de opbrengst van de BOW financiëren we een basisinkomen. Een basisinkomen krijgt iedereen ónvoorwaardelijk, van de bankier tot de vuilnisman. Dit geeft iedereen zonder (zinvolle) baan de ruimte om werk mét zin te vinden. Zodat Nederlanders meer werk maken van hun passies én ze een bloeiende samenleving dichterbij brengen.

Lobbycratie =/= Democratie

Maar de systeemverandering die onze samenleving nodig heeft, gaat verder dan belastingherziening en een basisinkomen. Stel je een samenleving voor waarin de democratie kan floreren, omdat multinationals en de Nederlandse overheid niet langer verstrengeld zijn.

Geen overbodige luxe nu de neoliberale status quo in de Haagse politiek hardnekkig blijkt dan ooit. In 2018 werd de dividendbelasting bijna afgeschaft. Zowat iedereen was er tegen: de afschaffing zou de staatskas namelijk twee miljard euro per jaar kosten. Rutte negeerde de kritiek. Pas toen Unilever haar hoofdkantoor niet meer in Nederland wilde vestigen, bond hij in. Het hoofdstuk liet haarscherp zien: de lijntjes tussen de Nederlandse regering en het grootbedrijf zijn kort.

Stel je een samenleving voor waarin de democratie kan floreren, omdat multinationals en de Nederlandse overheid niet langer verstrengeld zijn.

De korte lijntjes kwamen dit jaar vaker aan het licht. Bijvoorbeeld bij de onthullingen van het dividendstrippen en de infokapstructuur, waardoor staten wereldwijd miljarden aan belastinggeld mislopen. Dus, ere wie ere toekomt: Nederland is op drie landen na het meest effectieve belastingparadijs ter wereld. Na de Kaaimaneilanden, de Maagdeneilanden en Bermuda.

De verstrengeling van multinationals en de Nederlandse overheid – de lobbycratie – schaadt de democratie en zorgt voor een enorme concentratie van kapitaal en macht. Zo kon het dat Shell nog nooit (!) winstbelasting betaalde. Gelukkig nu wel. Gaan ze hun schuld van de afgelopen 50 jaar ook terugbetalen? Om de lobbycratie in te perken pleit LaatBloeien  het komend jaar voor het invoeren van een maximum aan lobby-afspraken en voor totale transparantie van die afspraken.

In een lobbycratie praten machthebbers veel met lobbyisten van grote bedrijven en weinig met burgers. De afschaffing van het raadgevend referendum eerder dit jaar, zónder alternatief, is hiervan de perfecte illustratie. Nederland moet in het komend jaar eindelijk werk maken van een participatieve, digitale democratie. Verschillende opties zijn denkbaar: van stemmen over de besteding van een stadsbegroting, zoals in Parijs en Madrid al gebeurt, tot ‘hybride democratie’, waarin mensen per vraagstuk opnieuw kiezen of ze zelf meebeslissen of hun stem delegeren aan een vertrouweling.

Surveillancekapitalisme. Watte?

Het digitale tijdperk schreeuwt al helemaal om een systeemverandering. We bewegen online minstens zo veel als offline en dat gaat niet onopgemerkt. De bewegingen die we maken worden door internetbedrijven en apps -– van Whatsapp en Chrome tot Instagram en De Bijenkorf – zorgvuldig vastgelegd. Bedrijven verdienen grof geld aan deze data. Want ook dat krikt de groei op. Zo worden burgers een bron waaruit getapt moet worden: de kern van het surveillancekapitalisme.

We hebben een Europese waakhond nodig die algoritmes een ethische check geeft.

Ons alternatief? Om burgers te beschermen erkennen we hun data als waardevol goed en introduceren we een belasting op het verzamelen van data (een variant van de BOW). De datataks heeft twee schijven: een hoog percentage voor data met een puur commercieel doel, een laag percentage voor data met een publiek doel. Facebook en Google worden dan zwaar belast, terwijl De Volkskrant en Sire de lage datataks betalen.

Het aannemen van de omstreden Sleepwet in mei was een stap in de verkeerde richting. Het onvoorwaardelijk burgerschap is daardoor in gevaar. Val je in een bepaald risicoprofiel, dan vervalt je privacyrecht, je recht op onschuld tot het tegendeel is bewezen, je reisrecht – en daarmee je waardigheid als mens. We hebben een Europese waakhond nodig die algoritmes een ethische check geeft.

In de woningmarkt kun je niet wonen

En niet alleen de markt van online data is op hol geslagen door het ontspoorde groeidenken. Hetzelfde gaat op voor de woningmarkt. Hier geldt steeds vaker het recht van de rijkste. En dienen woningen als investering in plaats van als plek om in te wonen. Zo maken stijgende huur- en koophuisprijzen woningen onbetaalbaar voor burgers met een bescheiden beurs: starters, kunstenaars, zorgverleners, docenten, et cetera. Een onhoudbare situatie.

Met de systeemveranderingen uit deze Traptrede leggen we een fundament voor een houdbare toekomst.

De betaalbaarheid van huizen valt niet te redden met nóg meer nieuwbouw: bouwers en ontwikkelaars profiteren liever van de hoge prijzen. We moeten twee dingen doen. Het voorbeeld van Berlijn volgen door een prijsplafond in te stellen. Én hard inzetten op woningcoöperaties zoals De Nieuwe Meent. Zo wordt speculatie voorkomen en komt woningrecht weer voorop te staan.

Nu is de tijd

Terug naar de hamvraag: hoe zullen Nederlanders in 2050 terugkijken op de huidige tijd? Met de systeemveranderingen uit deze Traptrede leggen we een fundament voor een houdbare toekomst. Een transitie naar een eenvoudige, houdbare samenleving met een eerlijke economie; waar de Nederlander van 2050 met trots en blijdschap op kan terugkijken.

Om die transitie mogelijk te maken, moeten de politici van vandáag lef tonen. Ze moeten buiten de box durven denken en ons systeem toespitsen op langetermijnoplossingen. Ook als die op kórte termijn pijn doen. Want wat we koste wat kost willen voorkomen is dat Nederlanders in 2050 terugkijken op onze tijd met een gevoel van: “toen kónden we nog wat veranderen, maar hebben we niks gedaan.”

Als we dit gevoel willen voorkomen is er nu een langetermijnvisie nodig die verder kijkt dan koopkracht, economische groei en regeerperiodes van vier jaar, een visie die onze samenleving durft bij te sturen op systeemniveau. Laat deze Traptrede daar een opstapje voor zijn.

Meer lezen:

Minder oorlogsslachtoffers
Over de term ‘lobbycratie’
Wat is surveillance-kapitalisme?
Meer over ontgroeien
De Happy Planet Index
Hoe vrij Nederlanders zijn
Bolsonaro is schuldig aan Amazone-brand
Meer over ‘participatief budgetteren’ in de stad
Wat is ‘hybride democratie’?
Meer over ‘surveillancekapitalisme’?